Αυτόνομος είσαι και φαίνεσαι!
Ο Πελοπίδας ξυπνάει το πρωί με ανεπανάληπτα κακή διάθεση. Φτιάχνει καφέ και μεταφέρεται στη βεράντα του σπιτιού του με την εφημερίδα υπό μάλης. Πριν προλάβει να καθήσει, βλέπει το γείτονά του, τον Αναξίμανδρο, να ποτίζει τα λουλούδια του. Ιδού ένας τρόπος να ξεπεράσει κανείς την πρωινή κακοκεφιά. Επιστρέφει στο σπίτι του, βγαίνει στον κήπο με ένα οπλοπολυβόλο και γαζώνει τον εμβρόντητο γείτονα.
Σε μία άλλη γετονιά της πόλης, ο Ιδομενέας ξυπνά με ένα ανεπανάληπτο κέφι. Φτιάχνει καφέ και μεταφέρεται στη βεράντα για να τον απολαύσει με την ησυχία του. Πριν προλάβει να καθήσει, ένας σωματώδης τύπος του βάζει ένα περίστροφο στον κρόταφο και του λέει ψιθυριστά: «αν αγαπάς τη ζωή σου, πάρε αυτό το όπλο και πήγαινε να καθαρίσεις το γείτονα. Θα σε παρακολουθώ από εδώ και, αν δεν έχεις γυρίσει σε 5 λεπτά, θα σκοτώσω το νεογέννητο παιδί σου που κοιμάται μέσα». Ο Ιδομενέας επιστρέφει μετά από λίγο κλαίγοντας και γεμάτος αίματα. Ο άγνωστος φεύγει ικανοποιημένος.
Αν ρωτούσε κάποιος ποιος από τους δύο, ο Πελοπίδας ή ο Ιδομενέας, συμπεριφέρθηκε περισσότερο ανήθικα, μόνο μία απάντηση μπορώ να φανταστώ: η συμπεριφορά του πρώτου έχει εμφανώς μεγαλύτερη ηθική απαξία από εκείνη του δεύτερου. Γιατί; Μα επειδή ο Πελοπίδας αυτόνομα αποφάσισε να σκοτώσει το γείτονά του ενώ ο Ιδομενέας έχει το ελαφρυντικό ότι κάποιος τον «ανάγκασε» να κάνει ό,τι έκανε. Ας μην περιπλέξουμε το ζήτημα άσκοπα συζητώντας για τη φύση του εξαναγκασμού. Η ουσία είναι ότι η πρώτη απόφαση ήταν αυτόνομη ενώ η δεύτερη όχι. Μα τι έχουμε εδώ; «Είναι κακό, λοιπόν, που είμαι αυτόνομος;» θα ρωτούσε ο Πελοπίδας. «Μετράει εναντίον μου αντί να συμβαίνει το αντίθετο;» θα επέμενε. «Τουλάχιστον εγώ είμαι αυτόνομος και όχι η μαριονέτα κάποιου άγνωστου» θα φώναζε. Κι όμως, Πελοπίδα, η αυτόνομή σου φύση σε καθιστά χειρότερο ηθικά από έναν μη-αυτόνομο. Αυτό το παράδειγμα θα χρησιμοποιούσε ο Joseph Raz για να υποστηρίξει τη θέση του ότι η αυτονομία δεν είναι πολύτιμη per se. Αν ήταν, δε θα μετέθετε κάποια αξία στην αυτόνομη πράξη του; Αρα, η προσωπική αυτονομία είναι πολύτιμη μόνο όταν η άσκησή της οδηγεί στο καλό. Ή μήπως όχι;
Ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνων είναι δύο υποψήφιοι διδάκτορες φιλοσοφίας. Οι καθηγητές τους τους θαυμάζουν για τον ανεπανάληπτο συνδυασμό εργατικότητας και οξυδέρκειας που τους χαρακτηρίζει. Κανείς δεν μπορεί να πει ποιος από τους δύο είναι ο πιο διαβασμένος ή ο πιο έξυπνος – είναι αμφότεροι παιδιά θαύματα. Έχουν, όμως, τούτοι οι δύο άνθρωποι εκ διαμέτρου αντίθετες αντιλήψεις για το πως πρέπει να χρησιμοποιεί κανείς τη γνώση και τη διάνοια εκτός της φιλοσοφικής αναζήτησης. Ο Μενέλαος βοηθά την αστυνομία στην εξιχνίαση των πιο περίπλοκων εγκλημάτων και λύνει γρίφους σε φιλανθρωπικά παζάρια προς τέρψιν των θεατών. Ο Αγαμέμνων, ο κύριος της φωτογραφίας, οργανώνει και εκτελεί τα πλέον ειδεχθή εγκλήματα χωρίς τον παραμικρό κίνδυνο να συλληφθεί – ακόμα και ο Μενέλαος είναι απλά εξίσου έξυπνος και αδυνατεί να εξαλείψει το πλεονέκτημα που έχει ο «επιτιθέμενος» Αγαμέμνων. Άρα, η γνώση και η υψηλή διάνοια είναι πολύτιμες μόνο όταν οδηγούν στο καλό. Ή μήπως όχι;
Αναρωτιέται κανείς τι θα μπορούσε, τελικά, να έχει αξία per se αν εξακολουθήσουμε στον ίδιο δρόμο. Οτιδήποτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλό ή για κακό σκοπό. Η γνώση, η αυτονομία, η ελευθερία, μέχρι και το καλό μπορεί να χρησιμοποιηθεί για κακό σκοπό! Ο θεόσταλτος John Coffey στο Green Mile λέει στους δεσμοφύλακές του για το βιαστή και δολοφόνο δύο μικρών αδερφών: he killed them with their love. Ο περί ου ο λόγος ψυχασθενής είχε απειλήσει καθένα από τα κοριτσάκια ότι, αν φωνάξει, θα σκοτώσει την αδελφή του. Πολύ κακή χρήση της αγάπης από τις δύο αδελφούλες: αν φώναζαν, τουλάχιστον μία από τις δύο ίσως να ζούσε (πάντοτε σύμφωνα με το σενάριο – ή μάλλον το βιβλίο του King). Ένας γονιός καταπιέζει τα παιδιά του από αγάπη, ένας φιλάνθρωπος θρέφει άεργους (ενισχύοντας τον κακό τους χαρακτήρα και την στασιμότητά τους) από αλτρουϊσμό και ένας στρατιώτης σκοτώνει έναν αθώο συνάδελφο της άλλης πλευράς για να σταματήσει έναν τρελό δικτάτορα. Τα πάντα έχουν εργαλειακή αξία, λοιπόν. Η αγάπη, η γνώση, ο αλτρουϊσμός δεν έχουν εγγενή αξία. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για την προσωπική αυτονομία. Ή μήπως όχι;
Ο Raz θα έλεγε πως όχι: ναι μεν η προσωπική αυτονομία δεν είναι πολύτιμη per se αλλά αυτό δεν συνεπάγεται την εργαλειακή της αξία. Αντίθετα, η αξία της είναι εγγενής επειδή είναι απαραίτητο «συστατικό υλικό της καλής ζωής». Δηλαδή; Δεν μπορεί να ζει κανείς μία καλή ζωή χωρίς να είναι και αυτόνομος; Όχι, λέει ο Raz, τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες, διότι σε αυτές μόνο όποιος είναι αυτόνομος μπορεί να ζήσει μία καλή ζωή και αυτό γιατί σε ένα περιβάλλον που υποστηρίζει την αυτονομία μόνο οι αυτόνομοι ευημερούν. Εγώ, όμως, αποφασίζω να παραδώσω όλες μου τις αποφάσεις στα χέρια σοφών που θα μπορούν ακόμα και να προβλέπουν τις αλλαγές στις επιθυμίες και τις διαθέσεις μου. Δεν είμαι, λοιπόν, αυτόνομος, αλλά δεν μπορώ να ζήσω, παρ’ όλα αυτά, μία καλή ζωή; Γιατί όχι; Αλλά και αντίστροφα: δεν μπορώ να πάρω αυτόνομες αποφάσεις σε ένα μη αυτόνομο περιβάλλον και να ζήσω καλά; Ο Σπάρτακος αποφάσισε να δραπετεύσει (αυτόνομη απόφαση) από το στρατόπεδο των μονομάχων (μη αυτόνομο περιβάλλον) και να μην περιμένει την εξιλέωση μέσω της επιτυχίας (που οδηγεί στην απελευθέρωση) ή της αποτυχίας (που οδηγεί στο θάνατο) στην αρένα. Ήταν η ελεύθερη ζωή στα βουνά χειρότερη από τη ζωή του μονομάχου; Δεν ήταν μία –τηρουμένων των αναλογιών- καλή ζωή; Νομίζω πως μία πρόχειρη ματιά στη θεωρία του Raz περί αυτονομίας αναδεικνύει τις αδυναμίες της (θεωρίας): δεν είναι καθόλου προφανές ούτε ότι η πιθανότητα κακής χρήσης της αυτονομίας την καθιστά μη-άξια per se ούτε και ότι σε ένα αυτόνομο περιβάλλον ο μόνος τρόπος για να ζήσει κανείς καλά είναι να είναι αυτόνομος. Ή μήπως είναι;
15 Comments:
Εξαιρετικό αρθράκι, Κώστα! Επίτρεψέ μου μόνο να προσθέσω τα εξής, παρότι είμαι λιγότερο ειδικός επί του θέματος.
Καταρχάς, είναι πολύ πιθανό να διαφωνείς χωρίς αποτέλεσμα με κάποιον επί ώρες για το αν κάτι (ας πούμε η γοητεία) έχει εγγενή ή εργαλειακή αξία αν δεν προσδιορίσετε ως προς τι. Οι έννοιες "συστατικό", "εργαλειακά χρήσιμο", "σημαντικό" κλπ. αναφέρονται πάντα σε κάτι το οποίο υλοποιείται ή προωθείται από το πράγμα για το οποίο μιλάμε.
Έτσι, το πιο φλέγον ζήτημα με τη θεωρία του Raz περί αυτονομίας νομίζω πως είναι όχι κατά πόσο η αυτονομία είναι απλώς ένα χρήσιμο "εργαλείο" ή "συστατικό υλικό" ή "ο μόνος τρόπος" για την καλή ζωή, αλλά το αν δίνει την πρέπουσα προσοχή στην άποψη ότι ίσως η αυτονομία δεν συνδέεται καθόλου (τουλάχιστον όχι σε ευθεία γραμμή) με την καλή ζωή και την ευημερία (ενν. του αυτόνομου ατόμου), αλλά με το πώς οφείλουν να φέρονται οι άνθρωποι μεταξύ τους (και πώς οφείλει να φέρεται η πολιτεία στους πολίτες). Αν δεχόμαστε ότι η αυτονομία συνεπάγεται να μην επέμβουν πέρα από ένα ορισμένο όριο ούτε καν οι γονείς μου - πολύ περισσότερο οι γνωστοί μου και πολύ περισσότερο το κράτος - στην απόφασή μου να παντρευτώ μία άσωτη ηθοποιό, που πιθανότατα θα μου καταστρέψει τη ζωή, τότε έχουμε, μου φαίνεται, έναν πολύ σοβαρό λόγο να αμφισβητήσουμε τη θεωρία του Raz.
Δεύτερον, αν, αντίθετα με το Raz, συνδέουμε την αυτονομία όχι με το τι θα βελτίωνε τη ζωή του ατόμου που θα την απολάμβανε, αλλά με το τι σημαίνει σωστή συμπεριφορά έναντι του ατόμου αυτού, τότε διαλύεται και το υποτιθέμενο πρόβλημα με τον Πελοπίδα και τον Ιδομενέα. Λέω το 'υποτιθέμενο πρόβλημα', γιατί, όπως προκύπτει εμμέσως κι από αυτά που γράφεις, το ότι αυτό που έκανε ο Πελοπίδας ήταν χειρότερο από αυτό που έκανε ο Ιδομενέας δεν μάς εμποδίζει καθόλου να πούμε ότι στην περίπτωση του Ιδομενέα υπήρξε κάτι περισσότερο ηθικά ανατριχιαστικό από την περίπτωση του Πελοπίδα: εκτός από το φόνο, υπήρξε η παραβίαση της αυτονομίας του Ιδομενέα από το σωματώδη τύπο. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα αν συγκρίνουμε την πράξη του Πελοπίδα με την πράξη του σωματώδη τύπου: η πράξη του δεύτερου είναι ολοφάνερα ηθικά χειρότερη.
Εκείνο που μας μπερδεύει και δημιουργεί το υποτιθέμενο πρόβλημα είναι ο χαρακτηρισμός της πράξης του Ιδομενέα ως μη αυτόνομης. Αλλά αυτός ο χαρακτηρισμός απλώς δηλώνει ότι η παραβίαση της αυτονομίας του Ιδομενέα από το σωματώδη τύπο ήταν τέτοιου βαθμού που αυτός δεν είχε επαρκή έλεγχο της κατάστασης. Επομένως η αναντίρρητη πεποίθησή μας ότι ο Ιδομενέας είναι λιγότερο αξιοκατάκριτος από τον Πελοπίδα (η οποία πεποίθηση σχετίζεται με το mens rea των αυτουργών) δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο για να δούμε αν υπάρχει κάτι καλό στην έλλειψη αυτονομίας (η οποία έλλειψη αφορά πρωτίστως τη σχέση Ιδομενέα-σωματώδη τύπου και μόνο κατ' αντανάκλαση τη σχέση Ιδομενέα-θύματος). Και γενικότερα το όποιο καλό της αυτονομίας δεν θα το ψάξουμε στις πράξεις που μπορούν να χαρακτηρισθούν ως 'μη αυτόνομες' αλλά στις πράξεις που προκαλούν (απλώς) στέρηση της αυτονομίας κάποιου.
Ούτε βέβαια μπορεί να χρησιμοποιηθεί η ηθική μας αποστροφή για το φόνο του Πελοπίδα ως απόδειξη για το ότι μπορεί τάχα η αυτονομία να είναι κακή. Η αυτονομία είναι αυτό που απολαμβάνει κανείς όταν δεν έχει αθέμιτες επεμβάσεις στη ζωή του από τους άλλους. Δεν συνεπάγεται ούτε σχετίζεται με κάποιο δικαίωμα κανενός να σκοτώνει. Αν τον Πελοπίδα τον έβλεπες τη στιγμή που σημάδευε το γείτονα, θα είχες κάθε δικαίωμα (και την υποχρέωση) να τον εμποδίσεις χωρίς να του στερείς την αυτονομία. Οπωσδήποτε δίνει και δικαιώματα η αυτονομία, ακόμη και δικαιώματα να πάρεις αποφάσεις κακές για τη δική σου ζωή, αλλά αυτά αντικατοπτρίζουν κάποιες από τις ηθικές υποχρεώσεις μας έναντι των άλλων. Δεν τις ξεπερνούν ούτε παραμερίζουν καμμία από αυτές.
Δεν είμαι σίγουρος αν είναι σωστή η ερμηνεία του Ραζ όσον αφορά την αναγκαιότητα της αυτονομίας για την καλή ζωή. Ο ίδιος ο Ραζ λέει, για παράδειγμα, οτι η σχέση μας με τα ζώα είναι συστατική ΜΙΑΣ καλής ζωής, αλλά όχι ΤΗΣ καλής ζωής. Νομίζω οτι μπορεί να έλεγε το ίδιο για την αυτονομία.
Αλλά αν λέει το αντίθετο, η θέση του είναι παράλογη. Οφείλει δηλαδή να δεχτεί οτι υπάρχουν καλές ζωές αποκομμένες από την αυτονομία (όπως οι ζωές κάποιων θεοσεβούμενων μοναχών που έσωσαν ζωές χωρίς να το κάνουν με δική τους έλλογη προαίρεση).
Ομολογώ ότι αρχικά η τοποθέτηση της αυτονομίας στο κέντρο της συζήτησης μου φάνηκε περίεργη.
Αν υπάρχει ένα μίνιμουμ αυθύπαρκτων (για οποιοδήποτε λόγο) ηθικών κανόνων, η συζήτηση πρέπει να ξεκινήσει από εκεί. Αν δεν υπάρχει τότε το ερώτημα περί καλής ζωής τίθεται σε καθαρά ωφελιμιστική βάση. Οπότε επειδή δεν έχουμε άλλες σταθερές ρωτάμε αν η αυτονομία/ελευθερία είναι αυτοσκοπός ή όχι, και αν όχι σε ποιο βαθμό.
Ομολογώ ότι δεν έχω ιδέα ποιος είναι ο Raz, ούτε τι έχει γράψει. Αλλά απ' όσα καταλαβαίνω η εν λόγω θεωρία αποδίδει εν πολλοίς τον ως άνω συλλογισμό.
Νομίζω πως το τι είναι καλή ζωή είναι εντελώς υποκειμενικό αν δεν έχουμε ένα εκ των προτέρων καθορισμένο "πρότυπο" (λχ. θρησκεία). Η αξία που δίνεται στην αυτονομία ή σε οτιδήποτε άλλο είναι τότε επίσης υποκειμενικά καθορισμένη, άρα δεν είναι ασφαλές κριτήριο. Έτσι τελικά αυτή η συλλογιστική μου φαίνεται ότι δεν οδηγεί πουθενά. Το ερώτημα πράγματι είναι αν πράττει ορθά ο παραβάτης φιλόσοφος του δεύτερου παραδείγματος. Αλλά η αυτονομία του δεν έχει σημασία για την αξιολόγηση της συμπεριφοράς του. Είναι κάτι που παρατηρούμε αντικειμενικά και νοηματοδοτούμε υποκειμενικά.
Υστερόγραφο : Υποθέτω ότι δεν χρειάζεται να υπενθυμίσω ότι οι ποινικοί νομοθέτες έχουν απαντήσει στο ερώτημα της απαξίας της ενέργειας του καθενός όπως παρουσιάζεται στο πρώτο παράδειγμα. Ενδεχομένως μάλιστα η θεωρία να προτείνει κάποια καλύτερη λύση. Αλλά ίσως δεν ήταν το κατάλληλο παράδειγμα για μια πιο αφηρημένη συζήτηση, αφού ως λυμένο ζήτημα δεν μου κίνησε αρχικά το ενδιαφέρον. Τυχαίνει βλέπετε να με ικανοποιεί και σε φιλοσοφικό επίπεδο ο "αυθαίρετος" τρόπος που το χειρίζεται η επιστήμη.
Μια παρατήρηση στο ενδιαφέρον άρθρο του Κώστα:
Υποστηρίζει ότι ο Raz θα χρησιμοποιούσε το παράδειγμα των Πελοπίδα-Ιδομενέα για να αποδείξει ενδεχομένως ότι η αυτονομία δεν είναι πολύτιμη per se (καθώς δεν μεταθέτει κάποια ‘αξία’ στην αυτόνομη πράξη του Πελοπίδα, αντιθέτως τον καθιστά περισσότερο ‘ένοχο’ τρόπον τινά, από τον εξαναγκασθέντα Ιδομενέα).
Χωρίς να ξέρω τη θεωρία του Raz, θα έλεγα το εξής: Η αυτονομία θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι παραμένει «πολύτιμη per se» στην περίπτωση δράσης του Πελοπίδα, κι αυτό για έναν πολύ απλό λόγο: Καθιστά τον Πελοπίδα άξιο συνομιλητή της Πολιτείας στον επακολουθούντα ποινικό διάλογο, άρα του δίδει αξία ως υποκείμενο στο οποίο θα επιβληθεί ποινή (δεν τον αντιμετωπίζει λ.χ. ως τρελό ψυχασθενή). Η αυτόνομη δράση του Πελοπίδα φέρει μια μορφή αξίας, όχι ως δράση ηθική αλλά ως δράση ανήθικη –συγκεκριμένα είναι πράξη ποινικής απαξίας. Το «πολύτιμον» λοιπόν, της αυτονομίας για έναν δράστη δεν πρέπει να συγχέεται με το «ωφέλιμον» της αυτονομίας για τον ίδιο δράστη, το να είναι κανείς αυτόνομος δεν σημαίνει ότι θα «έχει λαμβάνειν» από αυτή την τροπικότητα της συμπεριφοράς του (αυτονομία). Ή, αλλιώς διατυπωμένο, εκείνο που θα «έχει λαμβάνειν» ο Πελοπίδας θα είναι κάτι ανεπιθύμητο για τον ίδιο, αλλά όχι γι αυτό μη-καλό για τον ίδιο: Η αξία της αυτονομίας του Πελοπίδα έγκειται στο ότι θα προσέλθει σε υποβολή σε έκτιση ποινής και θα αντιμετωπιστεί από την Πολιτεία ως υπεύθυνο πρόσωπο, δηλ. ως υποκείμενο δικαίου ισάξιο με τα άλλα. Το γεγονός τώρα, ότι η αξία της αυτονομίας του από άποψη οφέλους για τον ίδιο θα είναι ανύπαρκτη, δεν σημαίνει ότι η αυτονομία είναι γενικώς μη-πολύτιμη. Η αυτονομία, θα έλεγα, έχει πάντοτε αξία –απλώς κάποτε η αξία αυτή προσλαμβάνει αρνητική μορφή για το φορέα της: τη μορφή της απαξίας.
Υγ. Φυσικά, η οποιαδήποτε συζήτηση περί της αυτονομίας και της αξίας της, είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη να «σπάει» πάνω στον ανυπέρβλητο σκόπελο του διλήμματος ντετερμινισμού-ιντετερμινισμού, για τον οποίο βέβαια «μόνο να σωπαίνει κανείς» μπορεί. Έτσι, όμως, η αξία κάθε περί-αξίας-της-αυτονομίας-συζήτησης παραμένει θλιβερά σχετική (και ίσως περιορίζεται σε ένα διασκεδαστικό γλωσσικό παίγνιο μεταξύ ηθικών φιλοσόφων).
Κατ’ αρχάς, σας ευχαριστώ όλους για τα ιδιαιτέρως διεισδυτικά σχόλιά σας. Αν ήξερα ότι θα έχουμε τόσο υψηλούς επισκέπτες θα προσπαθούσα να γράψω κάτι περισσότερο ενδιαφέρον – ίσως και με κάποιο θετικό επιχείρημα. Ελπίζω, να μου επιτρέπετε όλοι τον ενικό. Πρώτα απ’ όλα, στα «τεχνικά» ζητήματα:
Νικόλα,
Είπα και επαναλαμβάνω ότι ο Ραζ θεωρεί ότι σε ένα αυτόνομο περιβάλλον μπορεί κανείς να ζήσει μία καλή ζωή μόνο όντας αυτόνομος. Κι αυτό επειδή ένα αυτόνομο περιβάλλον δεν είναι απλά ένα περιβάλλον με «περισσότερη αυτονομία» αλλά ένα «άλλο» περιβάλλον σε σχέση με το μη-αυτόνομο. Άρα, μία «λίγο αυτόνομη ζωή» δε θα είναι και μία «λίγο καλή ζωή». “The morality of Freedom”, σελ. 394: “But ultimately all those who live in an autonomy-enhancing culture can prosper only by being autonomous” (τα έντονα γράμματα δικά μου). Σελ. 391: “For those who live in an autonomy-supporting environment there is no choice but to be autonomous: there is no other way to prosper in such a society” (ομοίως). Νομίζω ότι είναι αναπάντεχα σαφής ο Jo, αλλά από εκεί και πέρα, θα πρέπει να διαβάσεις μόνος σου το κείμενο, όπως λες ότι θα κάνεις εδώ και τόσο καιρό!
Μιχάλη,
Η αυτονομία είναι στο κέντρο της συζήτησης επειδή αυτή είναι το κέντρο της συζήτησης. Τα παραδείγματα είναι, απλώς, παραδείγματα. Αυτό που προσπαθώ να περιγράψω είναι η αμφισβήτηση της αυτονομίας qua αυτονομίας από έναν φιλελεύθερο. Από εκεί και πέρα συμμερίζομαι τον σκεπτικισμό σου για το αν υπάρχουν τρόποι ζωής που μπορούν να χαρακτηρισθούν ανεπιφύλακτα πολύτιμοι χωρίς αναφορά σε ένα «πρότυπο», όπως λες. Αλλά διαφωνώ: το να είναι κανείς δημιουργικός, σκεπτόμενος και φιλάνθρωπος είναι μία βάση για έναν τρόπο ζωής καλό. Το να είναι οκνηρός, ψεύτης και εκμεταλευτής της γεναιοδωρίας των άλλων είναι το ακριβώς αντίθετο. Το ζήτημα δεν είναι το κατά πόσον κερδίζουμε από το να έχουμε κακο χαρακτήρα: αν έχει κανείς κληρονομήσει μία τεράστια περιουσία και καταφέρνει να ξεγελά τους πάντες μπορεί να είναι οκνηρός, ψεύτης και εκμεταλευτής και να περνά καλά. Αλλά δε θα ζει μία καλή ζωή. Δε νομίζω ότι χρειάζεται να θέσω απέναντι σε αυτά τα χαρακτηριστικά τη θρησκεία ή οποιοδήποτε άλλο «πρότυπο», όπως το εννοείς, για να φτάσω σε αυτό το συμπέρασμα – μία κρίση αντίθετη θα βίαζε βασικές διαισθήσεις μου (και πολλών, φαντάζομαι) για το καλό και το κακό. Το ότι τυχαίνει να θεωρείς το θέμα Πελοπίδα/Ιδομενέα «λυμένο» από το ποινικό δίκαιο και, συνεπώς, αδιάφορο είναι, δυστυχώς, η υλοποίηση ενός φόβου που πάντοτε συνοδεύει τα παραδείγματα. Νομίζω, πάντως, ότι η απορία παραμένει: γιατί αντιμετωπίζει το ΠΔ διαφορετικά τις δύο περιπτώσεις; Είναι επειδή το να κάνει κανείς το κακό αυτόνομα είνα χειρότερο από το να το κάνει μη-αυτόνομα ή επειδή ο Ιδομενέας «πριμοδοτείται» για την εισβολή του άγνωστου στην αυτόνομη σφαίρα του και το κενό καλύπτεται από τη απαξίωση της πράξης του άγνωστου;
αν και ειμαι αρκετα κουρασμενος σκεφτηκα κατι:
παιρνεις δυο ακραια παραδειγματα που προφανως περιπλεκουν τα πραγματα. Εχω μια αντιπροταση που ελπιζω θα σας δυσκολεψει λιγο:
Ο Πελοπιδας και ο Ιδομενεας ειναι δυο διδυμα με ακριβως την ιδια ζωη ως σημερα. Εχουν και οι δυο γυναικες που ειναι διδυμες και τους συμπεριφερονται ακριβως το ιδιο. Ελα ομως που ειναι πεταχτουλες, και τους απατουνε με τους κηπουρους τους (διδυμοι και αυτοι!). Με το που το μαθαινουν οι Π και Ι αγοραζουν μαζι δυο μαχαιρια και πανε στο σπιτι να δολοφονησουν τον κηπουρο. Τυχαινει ομως ο Π να σκονταψει πανω σε μια γατα ενα μετρο απο τον κηπουρο και να σκοτωσει τον κηπουρο κατα λαθος, ενω ουτως ή αλλως ηθελε να τον σκοτωσει αλλα με πιο σταθερη μαχαιρια :-)
Ο Ιδομενεας δεν σκονταφτει, φτανει διπλα στον κηπουρο και του ριχνει μια καλη μαχαιρια στην καροτιδα. Μετα πεφτει ενας κεραυνος και τους καιει και τους δυο. Ποιος εζησε μια καλη (καλυτερη) ζωη?
Εγω θα ελεγα μαλλον αυτος που ειχε λιγο περισσοτερη αυτονομια στις πραξεις του! Και οι δυο ηταν κακοι, και οι δυο ηθελα να σκοτωσουν και σκοτωσαν. Ο ενας ομως ειχε καποια δευτερολεπτα περισσοτερο ελευθερια επιλογης, κατι καλο, ε?
Ανώνυμε (ή θα έπρεπε να πω Κώστα; ),
Συμφωνώ απόλυτα με το διαχωρισμό «καλού» και «καλού για...». Εδώ, όντως, το καλό δεν εκλαμβάνεται ως όφελος εν στενή εννοία και γι΄αυτό δε χρειάζεται να «κερδίζει κανείς κάτι» από την αυτονομία για να παραδεχθούμε ότι είναι καλό να είναι αυτόνομος. Από την ανώνυμη αγαθοεργία κανείς ποτέ δεν «ωφελήθηκε» υπό αυτή την έννοια αλλά αυτό δεν μας εμποδίζει από το να δούμε κάτι καλό σε αυτήν. Δεν έχω μάλιστα την παραμικρή αμφιβολία για το ότι το να ζει κανείς μία καλή ζωή μπορεί να περιλαμβάνει και μία σειρά από εξαιρετικά δυσάρεστες εμπειρίες και αποφάσεις. Νομίζω ότι εδώ μιλάμε περισσότερο για μία ζωή που «αξίζει κανείς να ζει» παρά για μία «ευχάριστη» ή «εύκολη» ζωή. Το γεγονός ότι ο αυτόνομος Πελοπίδας θα αντιμετωπιστεί από την Πολιτεία σαν υπεύθυνο άτομο δεν είμαι βέβαιος ότι προσδίδει κάτι πολύτιμο στη ζωή ή την πράξη του. Ο δε Ιδομενέας δεν παύει να (μπορεί να) είναι ένας άνθρωπος που ζει αυτόνομα – απλά παίρνει μία μη-αυτόνομη απόφαση. Ο Πελοπίδας αντιμετωπίζεται από την Πολιτεία σαν ένας αυτόνομος μεν, κακός δε άνθρωπος. Δε βλέπω γιατί αυτό καθιστά τη ζωή ή την πράξη του πολύτιμη. Τώρα, αν θεωρήσουμε ότι και η αρνητική αξία καθιστά μία πράξη, τρόπον τινά, πολύτιμη, μάλλον παίζουμε τα γλωσσικά παίγνια που τόσο μοιάζεις να αντιπαθείς.
Χάρη,
Όσον αφορά τα περί εγγενούς και εργαλειακής αξίας: συμφωνώ φυσικά. Εδώ συζητούμε για την καλή ζωή ως ένα –πολύ γενικό και προβληματικό πράγματι- σημείο αναφοράς. Για πολλούς λόγους δεν είναι αρκετό και το δέχομαι. Αλλά δε γίνεται κι αλλιώς. Από εκεί και πέρα, είναι, επίσης, προφανές ότι το μείζον ζήτημα είναι αυτό που περιγράφεις: είναι αμφίβολο αν η αυτονομία συνδέεται όπως το εννοεί ο Ραζ με την καλη ζωή.
Λες ότι «το όποιο καλό της αυτονομίας δε θα το ψάξουμε στις πράξεις που μπορούν να χαρακτηρισθούν ως 'μη αυτόνομες' αλλά στις πράξεις που προκαλούν (απλώς) στέρηση της αυτονομίας κάποιου». Αν καταλαβαίνω καλά, θα μπορούσαμε, απλώς, να ρωτήσουμε «χάνεται κάτι καλό όταν στερούμε την αυτονομία κάποιου»; Εδώ, όπως μοιάζεις να λες παρακάτω, η απάντηση δεν είναι προφανής. Σε πολλές περιπτώσεις κάτι πολύτιμο θα χάνεται. Αλλά αν η αυτόνομη απόφαση του Πελοπίδα είναι να σκοτώσει το γείτονα, τότε η στέρηση της αυτονομίας του (μέσω μίας βίαιης επέμβασης στο στάδιο της απόπειρας) δε φαίνεται να στερεί κάτι καλό. Ως εδώ καλά. Όμως, όταν το ερώτημα είναι «είναι μία αυτόνομη ζωή μία καλή ζωή και μία μη-αυτόνομη ζωή μία κακή ζωή;» η ισχύς του επιχειρήματος αδυνατίζει. Διότι ενώ το δικαίωμα του καθενός στην αυτονομία προφανώς δεν συνεπάγεται το δικαίωμά του να σκοτώνει, το δικαίωμα στην αυτόνομη ζωή ίσως και να συνεπάγεται το δικαιώμα στην κακή ζωή. Επιπροσθέτως, εδώ χάνουμε, σε πολλές περιπτώσεις, τη δικαιολογητική βάση της παρέμβασης στην αυτόνομη σφαίρα, καθώς πολλές αυτόνομες και κακές ζωές δε θίγουν, τουλάχιστον άμεσα, τα δικαιώματα κανενός. Ίσως, λοιπόν, το ερώτημα «ποια είναι η αξία μίας αυτόνομης πράξης;» να είναι σημαντικά διαφορετικό από το ερώτημα «ποια είναι η αξία μίας αυτόνομης ζωής;». Νομίζω ότι και σε αυτόν τον υπονοούμενο παραλληλισμό ο Ραζ κάνει λάθος.
Σωτήρη,
Στο παράδειγμά σου: δε βλέπω γιατί έχει σημασία το αν σκόνταψε ή όχι ο ένας από τους δύο. Και εξηγούμαι: από την στιγμή που η απόφασή τους ήταν η ίδια και όλως τυχαίως ο ένας απετράπη από την λεπτομερή υλοποίησή της, το ηθικό τους status παραμένει, νομίζω, το ίδιο. Από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι ο ένας από τους δύο έζησε λίγες στιγμές παραπάνω «αυτονομίας» (επειδή έπραξε ό,τι ακριβώς ήθελε και αποφάσισε) δε διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο. Διότι η παραδοχή ότι η αυτονομία είναι απαραίτητη για μία καλή ζωή δεν συνεπάγεται ότι «όσο περισσότερη αυτονομία τόσο καλύτερη η ζωή». Σε αυτό είμαι πεπεισμένος ότι θα συμφωνούσε και ο Ραζ και δε βλέπω λόγο να διαφωνήσω κι εγώ. Πες μας τώρα τα οικονομικά σου για να διευρυνθεί η συζήτηση!
Εγώ νομίζω ότι το πρόβλημα αυτόνομος/μη αυτόνομος κρίνεται από την πλευρά των συνεπειών. Δηλαδή: ο ενεργών αυτόνομα γνωρίζει και αποδέχεται ότι θα υποστεί ο ίδιος τις συνέπειες των πράξεων που αυτόνομα επιλέγει να εκτελέσει και εκτελεί. Ο μη αυτόνομα δρών δεν έχει να υποστεί καμμία συνέπεια γιατί αντ'αυτού θα λογοδοτήσει ο ηθικός αυτουργός της πράξης, δηλ. είτε κάποιο πρόσωπο είτε ένα ολόκληρο κοινωνικό σύστημα στο οποίο και μεταθέτει την ευθύνη. Ο αυτόνομος έχει ελπίδες να ευτυχήσει γιατί βρίσκεται σε αρμονία με τον εαυτό του, εφόσον κάνει αυτό που πραγματικά επιθυμεί, αυτόνομα. Ο μη αυτόνομος θα βρίσκεται διαρκώς σε σύγκρουση με τον εαυτό του γιατί θα κάνει πράγματα που του επιβάλλουν οι άλλοι. Άρα ο μεν αυτόνομος ουσιαστικά θα ευτυχεί πάντοτε, ασχέτως αν αντικειμενικά οι πράξεις του θεωρούνται ειδεχθείς, ο δε μη αυτόνομος θα δυστυχεί πάντοτε έως ότου τουλάχιστον αποκτήσει την αυτονομία του.
"η παραδοχή ότι η αυτονομία είναι απαραίτητη για μία καλή ζωή δεν συνεπάγεται ότι «όσο περισσότερη αυτονομία τόσο καλύτερη η ζωή» "
μα οπως λεμε και στα οικονομικα (χεχε) σπανιως υπαρχει τοπικος κορεσμος ενος αγαθου. Δηλαδη παντα θες λιγο περισσοτερο. Αν η αυτονομια ειναι καλη, τοτε μια ωρα περισσοτερης αυτονομιας πρεπει να ειναι καλη. Ή οχι?
ας το παρω αναποδα, δυο διδυμα ατομα με την ιδια ζωη, ο ενας γεννηθηκε και εζησε αυτονομος, ο αλλος γεννηθηκε αυτονομος αλλα στα 5 του τον πηγαν σε ενα γκουλαγκ. Δεν εχει ο πρωτος καλυτερη ζωη?
Σχηματίζω με αυτά που διαβάζω τη γνώμη ότι η αυτονομία, ή μάλλον καλύτερα η ελευθερία (γιατί όχι;), είναι μια αναγκαία παραδοχή για να είναι δυνατή η νοηματοδότηση της ζωής. Το ζήτημα της πραγματικής ύπαρξής της (ντετερμινισμός - ιντετερμινισμός) μπορούμε να το βάλουμε για τους σκοπούς της σχετικής συζήτησης σε παρένθεση, όπως το ζήτημα της ύπαρξης.
Η οποιαδήποτε αξία που αποδίδεται στην αυτονομία από εκεί και πέρα μου θύμισε την Αριστοτελική έννοια της εντελέχειας. Αν στη φύση των διδύμων του παραδείγματος είναι η αυτονομία, αυτός που εσκεμμένα μαχαίρωσε τον κηπουρό είναι πιο ολοκληρωμένος από τον άλλο. Αλλά πρέπει να έχουμε ήδη παραδεχθεί ότι η αυτονομία είναι το "τέλος". Για ποιο λόγο; Και αν ακόμα το κάνουμε, είναι σίγουρα καλή ιδέα να ακολουθούμε τη φύση μας; Δεν προκύπτει.
Ειλικρινά όμως δε νομίζω πως το ηθικό τους status είναι το ίδιο. Ο αδερφός που σκόνταψε δεν ξεκίνησε καν την απόπειρα, ουδέποτε είχε την ευκαιρία να υπαναχωρήσει. Ο άλλος διατήρησε την πρόθεσή του μέχρι το τέλος, είχε την ευκαιρία να σταματήσει, δεν το έπραξε.
Αν έχουμε δεχθεί την ύπαρξη μιας συγκεκριμένης ηθικής ως "αξίωμα" τότε η αξιολόγηση του αδελφού που σκόνταψε είναι καλύτερη. Αν δεν έχουμε δεχτεί τίποτα, δεν δικαιούμεθα να θέσουμε καν το ερώτημα.
Αν ισχύει το τελευταίο τότε πραγματικά μόνο κριτήριο είναι όπως λέει η Θρυαλλίδα οι συνέπειες. Και επειδή οι συγκεκριμένοι απεβίωσαν αμέσως, πρέπει να αρκεστούμε στις συνέπειες της εγκληματικής τους συμπεριφοράς για την κοινωνία.
Με άλλα λόγια τελικά μόνη θεμιτή αντιμετώπιση είναι η νομική. Αν έχουμε ηθικές grundnormen, αυτές έχουν καθορίσει το νόμο. Αν όχι πρέπει να αρκεστούμε στη δικαιοπολιτική θεώρηση του νομοθέτη ή έστω στα τρέχοντα ήθη.
Υστερόγραφο: Αυτός που σκοτώνει επειδή απειλήθηκε το παιδί του ενήργησε το ίδιο αυτόνομα με κάποιον που έτσι του ήρθε να σκοτώσει. Και οι δύο έχουν ανθρωποκτόνο δόλο. Εκ των υστέρων η πολιτεία αξιολογεί διαφορετικά τη συμπεριφορά τους αλλά αυτό δεν έχει σχέση με την αυτονομία τους, ή με τις πράξεις κάποιου άλλου, αλλά με τα έννομα αγαθά που χρήζουν προστασίας. Ακόμα και η κατάσταση ανάγκης που αίρει τον καταλογισμό δεν μπορεί να περάσει το όριο της αναλογίας των εννόμων αγαθών που προσβάλλονται. Και η ίδια η άρση του καταλογισμού στην πραγματικότητα δεν είναι παρά το ξεκαθάρισμα των συμπεριφορών που ενδιαφέρουν τον ποινικό νομοθέτη, και όχι η διαπίστωση της έλλειψης αυτονομίας.
Σωτήρη,
Η απάντησή μου είναι, στην πραγματικότητα, η ίδια και στα δύο (αντι)παραδείγματά σου. 'Οταν λέω ότι περισσότερη αυτονομία δεν συνεπάγεται καλύτερη ζωή εννοώ ότι δεν ισχύει αυτό κατ' αρχήν. Φυσικά και σε κάποιες περιπτώσεις ισχύει, αλλά όχι σε κάθε περίπτωση. Ομοίως, το ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις παίζουν κάποιο ρόλο τόσο στις νομοθετικές αλλαγές όσο και στις ηθικές μας αντιλήψεις δεν συνεπάγεται ότι η αρχή ότι μόνο αυτές θα πρέπει να λαμβάνονται υπ' όψιν (και είναι αδιάφορο αν θα ακολουθήσουν η "ηθική" και η "κοινωνία") είναι ορθή.
Θρυαλλις,
Δε θα συμφωνήσω: πολλοί άνθρωποι επιλέγουν αυτόνομα να εκτελέσουν ειδεχθείς πράξεις αλλά αυτό δεν τους κάνει και ευτυχείς - υπάρχουν και ανώριμοι ή επιπόλαιοι αυτόνομοι. Νομίζω ότι αν ήμουν ένας αποσκελετωμένος ηρωινομανής θα μετάνιωνα πικρά για την αυτόνομη απόφαση που πήρα κάποτε και οδήγησε σε αυτή την άθλια ζωή. Αντίθετα, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που απλώς εφαρμόζουν όσα τους έχουν στριμώξει στο μυαλό οι άνθρωποι του στενού τους περιβάλλοντος χωρίς να τα αμφισβητούν ή εξετάζουν ποτέ κι όμως ζουν τρισευτυχισμένοι στον μικρόκοσμό τους.
Μιχάλη,
Σε καμμία περίπτωση δεν υποχρεούμαστε να δεχθούμε την αυτονομία ως "τέλος" για να συζητήσουμε όσα συζητούμε εδώ. Επίσης διαφωνώ κάθετα με την αξιολόγηση των πράξεων των δύο αδελφών. Πώς θα μπορούσε κανείς να ελπίζει σε υπαναχώρηση όταν ο ένας από τους δύο σκοντάφτει μόλις ένα μέτρο πριν αγγίξει το θύμα; Όσο για το αν είχε αρχίσει η απόπειρα, το θέμα δεν είναι τόσο ομιχλώδες, νομίζω, ώστε να μη δεχθούμε εδώ ότι έχει ήδη αρχίσει. Αν κάποιος βρίσκεται ένα μέτρο μόλις από το υποψήφιο θύμα κραδαίνοντας ένα μαχαίρι δεν έχει το θύμα δικαίωμα άμυνας; Αυτή θα ήταν η συνέπεια της παραδοχής σου και θα ήταν, νομίζω, απαράδεκτη. Από την άλλη, είναι κάτι περισσότερο από προφανές ότι και οι δύο έχουν δόλο ανθρωποκτονίας. Τι εννοείς, όμως, όταν λες ότι η διαφορετική αξολόγηση των πράξεών τους από την Πολιτεία έχει να κάνει με το προσβαλλόμενο έννομο αγαθό; Το έννομο αγαθό είναι προφανώς το ίδιο - εξήγησέ το μου αν έχεις χρόνο. Όσο για το αν η κατάσταση ανάγκης έχει σχέση με το αυτόνομο της απόφασης, αυτό θα μπορούσε να είναι το αντικείμενο μίας άλλης συζήτησης. Έχω, όμως, την εντύπωση ότι όταν ερευνάται η ψυχική σύνδεση του δράστη με την πράξη σε αυτό το επίπεδο, η ανάδυση της αυτόνομης ή μη φύσης της απόφασής του θα βρεθεί αναπόφευκτα στο κέντρο της προβληματικής.
Για τον δίδυμο που σκόνταψε εννοούσα πως αφού δεν έφτασε στο σημείο να μπήξει το μαχαίρι με τη θέλησή του, δεν μπορούμε ηθικά (όχι νομικά) να τον κρίνουμε τόσο σκληρά όσο τον άλλον. Αν βέβαια είμαστε ο Θεός ή ο μάντης Τειρεσίας και ξέρουμε ως δεδομένο ότι θα το έκανε δεν υπάρχει καμιά διαφορά. Από νομικής απόψεως φυσικά έχουμε παρούσα και άδικη επίθεση και άρα δικαίωμα άμυνας αν είναι ένα μέτρο μόλις μακριά και επιτίθεται. Κι αν σκοντάψει και πάει να με χτυπήσει χωρίς να ελέγχει πλέον τις κινήσεις του; Τότε πλέον είναι κατάσταση ανάγκης, όχι άμυνα νομίζω.
Όσον αφορά το ανθρωποκτόνο που σκοτώνει για να σώσει τη ζωή του παιδιού του, τώρα. Πράττει, δηλ. ενεργεί αυτόνομα - δεν έχουμε vis absoluta, και έχει και υπαιτιότητα αφού έχει δόλο. Άρα το ζήτημα δεν είναι αν ενήργησε αυτόνομα ή όχι.
Το ζήτημα είναι πως η ενέργειά του αξιολογείται από την πολιτεία. Δηλαδή εν προκειμένω μήπως έχουμε άμυνα υπέρ τρίτου ή κατάσταση ανάγκης. Δεν είναι άμυνα γιατί δεν έχουμε προσβολή του επιτιθέμενου αλλά τρίτου. Δεν είναι κατάσταση ανάγκης που αίρει το άδικο γιατί η βλάβη που προκαλεί δεν είναι σημαντικά κατώτερη της απειληθείσης. Είναι μήπως κατάσταση ανάγκης που αίρει τον καταλογισμό; Τα δύο έννομα αγαθά είναι της ίδιας βαρύτητας. Εδώ είμαστε.
Όταν μιλάμε για καταλογισμό εννοούμε ως γνωστόν το άλλως δύνασθαι πράττειν. Αλλά αυτό δεν έχει σχέση με την αυτονομία. Ο ακαταλόγιστος τρελός ενεργεί 100% αυτόνομα, με την έννοια ότι ενεργεί σύμφωνα με την βούληση που διαμόρφωσε μόνος του. Δεν μπορεί να πράξει αλλιώς γιατί τα δικά του προσωπικά όρια είναι περιορισμένα. Ο νομοθέτης απλά εκ των υστέρων λέει ότι αυτό δεν θα τον τιμωρήσω, θα κάνω κάτι άλλο, ή θα τον αφήσω. Το ζήτημα αν θα τιμωρηθεί τελικά ο πατέρας είναι πιο περίπλοκο, το ζήτημα είναι αν θα υπερισχύσει η προσωπική στάθμηση (το παιδί μου) ή η υπερατομική (δεν μπορεί το άδικο να υπερισχύει του δικαίου). Αυτό εννοούσα. (προσωπικά νομίζω ότι είναι κατάσταση ανάγκης πάντως).
"'Οταν λέω ότι περισσότερη αυτονομία δεν συνεπάγεται καλύτερη ζωή εννοώ ότι δεν ισχύει αυτό κατ' αρχήν. Φυσικά και σε κάποιες περιπτώσεις ισχύει, αλλά όχι σε κάθε περίπτωση"
σκεφτηκα κατι, σκεφτηκα κατι, νια νια νια :-)
λοιπον το κλασικο σου παραδειγμα με την αυτονομια που καταληγει σε φονο για να ακυρωσεις την αξια της, δεν ειναι πληρες. Δειχνει πότε η αυτονομια δεν εχει αξια. Αλλα δεν δειχνει και ποτε εχει! Στο παραδειγμα μου με τους διδυμους, η αυτονομια δεν ειχε κανενα απτο αποτελεσμα (γιατι και οι δυο τελικα σκοτωσαν). Πως μπορεις να πεις οτι δεν εχει αξια η αυτονομια οταν δεν εχει κανενα αποτελεσμα, αν αυτος που την εχει αισθανεται (δικαιως) καλυτερα? Δεν ειναι σιγουρα καλο να αισθανεσαι καλα, αν δεν ενοχλεις κανεναν?
Post a Comment
<< Home